Założenia demokratycznego państwa prawnego
Pojęcie demokratycznego państwa prawnego nie zostało zdefiniowane w żadnym przepisie prawa. Jak przyjęto w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego „klauzula demokratycznego państwa prawnego stanowi swego rodzaju zbiorcze wyrażenie szeregu reguł i zasad, które nie zostały ujęte w pisanym tekście konstytucji ale w sposób immamentarny wynikają z aksjologii oraz z istoty demokratycznego państwa prawnego.
Owe reguły i zasady miały najróżniejszy charakter odnosząc się zarówno do prawa materialnego koniecznym elementem demokratycznego państwa prawnego uznano istnienie niektórych praw jednostki, jak prawo do życia, prawo. do prywatności, prawo do sądu), jak i do tzw. zasad przyzwoitej legislacji (np. zakaz stosowania przepisów z mocą wsteczną, nakaz poszanowania praw słusznie nabytych), a ogólną podstawą było uznanie, że demokratyczne państwo prawne wymaga poszanowania zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa".
Zasada demokratycznego państwa prawnego obejmuje zatem zbiór maksym, premii, reguł rozumowania i postępowania wypracowanych przez kulturę prawniczą, czyli tzw. topik prawniczych wyodrębnionych z punktu widzenia akceptowania określonych podstaw aksjologicznych."
W literaturze podkreśla się, że z konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego wynika dla administracji publicznej obowiązek działania na podstawie i w granicach prawa wykazującego określone wartości obowiązek respektowania praw i wolności jednostek oraz poddania swoich działań kontroli sądowej.
Zasady konstytucyjne jako determinanty wykładni
W państwie prawnym pierwszoplanowe znaczenie przypisuje się godności i wolności człowieka oraz systemowi ochrony tych wartości przed ich naruszeniem ze strony władzy państwowej. Akcentuje się przy tym pewne podstawowe zasady. Pojęcie "zasady" bywa często różnie rozumiane. Na szczególną uwagę zasługują w tym zakresie dwie koncepcje:
Koncepcja K. Opałka i J. Wróblewskiego - zasadami prawa są jedynie normy wypowiedziane w przepisach wprost oraz normy będące ich logicznymi konsekwencjami, tj. dające się wyinterpretować z norm wyrażonych wprost za pomocą bezspornych reguł wnioskowania. Koncepcja ta jest konsekwencją przyjęcia semiotycznego modelu wykładni prawa. Wszelkie reguły nie będące normami obowiązującego prawa pozytywnego zalicza się w tej koncepcji do "postulatów systemu prawa" wyrażających określone koncepcje odnoszące się do tworzenia prawa i stanowiących wskazówkę dla działalności prawodawcy. Reguły te nie mogą być zaliczane do zasad prawa. Zasady prawa znajdują się wewnątrz systemu prawa, natomiast postulaty pozostają na zewnątrz co sprawia, że te pierwsze należy dostrzegać w trakcie dokonywania wykładni systemowej, z kolei drugie- wykładni funkcjonalnej.
Koncepcja S. Wronkowskiej, M. Zielińskiego i Z. Ziembińskiego- nawiązuje do derywacyjnego modelu wykładni prawa, szerzej określa pojęcie zasad prawa. Zasadami prawa są również normy wywiedzione z tekstów prawnych za pomocą bardziej złożonych reguł interpretacyjnych, a także normy, których obowiązywanie nie znajduje uzasadnienia W tekstach prawnych, a jedynie w doktrynie prawniczej zgodnej co do faktu ich obowiązywania. Zgodnie z tą koncepcją zalicza się do zasad prawa szereg norm, które J. Wróblewski zaliczył do postulatów. Autorzy koncepcji wyróżniają zasady prawa w znaczeniu:
opisowym- to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w szczególnie doniosłych dla niej aspektach. Wzorzec ten wskazuje sposób rozstrzygania określonych, wybranych kwestii związanych z daną instytucją i może mieć charakter wzorca jedynie pomyślnego (np. wskazuje pewne możliwe sposoby rozstrzygnięcia wybranych kwestii) albo może mieć charakter wzorca odtworzonego na podstawie obowiązujących norm.
Zasada konstytucjonalności
Zgodnie z tą zasadą konstytucja jest podstawą prawną porządku w państwie i ma najwyższą moc wiążącą dla. wszystkich podmiotów władzy państwowej. Zasadę konstytucjonalności należy rozumieć szeroko przyjmując, że wiążącą moc prawną mają także standardy wynikające z postanowień ratyfikowanego przez Polskę aktu międzynarodowego.
Sama konstytucja podkreśla w art.8, że jest najwyższym prawem RP zawierającym w myśl preambuły - prawa dla państwa podstawowe oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznego, a także stanowi że RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. l), demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej (art.2), zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywatela, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (art.5), a organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa (art.7) i obowiązane są do równego traktowania wszystkich obywateli (art.32). W kontekście zasady konstytucjona1ności odniesionej do stosowania prawa w indywidualnych sprawach administracyjnych interesująca wydaje się koncepcja P. Tuleję zasada pierwszeństwa konstytucji koncentrująca się na kwestii wyznaczenia pozycji prawnej jednostki bezpośrednio na podstawie konstytucji. Zasada ta stanowi, że treść podstawowych praw jednostki wynika bezpośrednio z przepisów konstytucji prawa te maja charakter wiążący dla wszystkich organów władzy publicznej, a jednostka może dochodzić ich ochrony powołując się bezpośrednio na konstytucję.
Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji
Zasada ta wynika z art.8 ust. 2 konstytucji i traktowana jest jako jedna z podstawowych zasad konstytucyjnych. Przez bezpośrednie stosowanie konstytucji rozumie się w literaturze stosowanie norm konstytucyjnych uznawanych za samo wykonalne tj. takich do których skonstruowania wykorzystane zostaną wyłącznie przepisy zamieszczone w konstytucji i które spełniają wymóg pewnej jednoznaczności wystarczającej do zastosowania ich bez potrzeby odwoływania się do innych przepisów. Przymiot samo wykonalności przyznaje się również tym normom konstytucyjnym, które są wystarczająco precyzyjne, by w konkretnym wypadku jednocześnie określić „treść" decyzji stosowania prawa.
W kontekście powyższego mówi się o dwóch typach bezpośredniego stosowania konstytucji odpowiadającym dwóm możliwym sytuacjom stosowania norm samo wykonalnym:
-
Gdy wszystkie elementy normy kompetencyjnej są dekodowane z przepisów konstytucji (stosowanie samoistne konstytucji)
-
Gdy postanowienia konstytucyjne wyznaczają materialny element normy kompetencyjnej, natomiast co najmniej jeden z pozostałych elementów (podmiot lub procedura) jest dekodowany z przepisów podkonstytucyjnych (niesamoistne stosowanie konstytucji) dwóch "typach" bezpośredniego stosowania możliwym sytuacjom stosowania norm.
W doktrynie podkreśla się, że warunkiem samoistnego stosowania konstytucji obejmującego wypadki, w których norma konstytucyjna stanowi wyłączną podstawę podejmowanego rozstrzygnięcia, jest nie tylko brak stosownej regulacji ustawowej, ale i dostateczna szczegółowość normy konstytucyjnej.
Bezpośrednie stosowanie konstytucji zachodzi wówczas gdy możliwe są różne interpretacje prawa. W takiej sytuacji bezpośrednie zastosowanie konstytucji pozwala, uzgodnić wykładnię aktu normatywnego niższego stopnia.
Zasada wyłączności ustawy
Poprzez zasadę wyłączności ustawy realizowane są określone funkcje gwarancyjne, zarówno w sferze praw i wolności jednostki, jak i działalności organów państwa. W literaturze prawa administracyjnego akcentuje się, że w demokratycznym państwie prawa to właśnie ustawy wraz z konstytucją mają podstawowe znaczenie dla administracji publicznej, bowiem tworzą dla niej podstawy prawne do działania oraz wyznaczają granice tego działania.
Regulacje rozporządzeń i aktów prawa miejscowego mogą dotyczyć materii ustawowych tylko na podstawie i w zakresie upoważnień ustawowych, nigdy nie mogą materii tych regulować samodzielnie lub w zakresie wykraczającym poza granice ustawy Zgodnie z art. 92 ust. 1 konstytucji rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w konstytucji na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania., przy czym upoważnienie Powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
Należy przyjąć, że niedopuszczalna jest jakakolwiek regulacja praw i wolności konstytucyjnych w drodze rozporządzenia. Również w wypadku prawa miejscowego szczegółowe upoważnienie ustawowe określa materię, która może być przedmiotem regulacji w drodze aktu miejscowego, organy kompetentne do wydania tego aktu.
Zasada praworządności, legalności i kompetencyjności
Zasada praworządności została sformułowana w art. 7 konstytucji zgodnie z którym organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Zasada praworządności w świetle ustaleń Europejskiego Komitetu Współpracy Prawnej Rady Europy wymaga aby organy administracji nie łamały prawa a wszelkie ich decyzje miały podstawę prawną i w swej treści uwzględniały obowiązujące normy prawne, Działania administracji powinny być zatem zgodne z konstytucją ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego, które zostały włączone do rodzinnego porządku prawnego orzeczeniami sądów. . .
Zasada legalności wynika z art. 7 konstytucji. i rozumiana jest jako zgodność każdego działania z konkretną normą prawną, będącą dla niego podstawą prawną. Zasada legalności wymaga, aby każdy akt władczej ingerencji organu administracji państwowej w sferę prawną obywatela oparty był na konkretnie wskazanym przepisie prawa.
Pod pojęciem prawa należy rozumieć źródła prawa powszechnie obowiązującego, a więc nie mogą być to akty wewnętrzne (np. wytyczne, ogólniki). Zasada legalności powinna być zasadniczym kryterium w procesach wykładni dokonywanych przez organy państwa.
Z zasady legalności wprowadza się zasadę kompetencyjności, zgodnie z którą do rozstrzygania określonej sprawy w określonej formie prawnej może być upoważniony tylko jeden organ administracji publicznej, przy czym uzyskanie kompetencji do stosowania środków władczych powinno jednoznacznie wynikać z ustawy. Według A Jaroszyńskiego zasada kompetencyjności polega na tym, że każdy organ administracji musi być wyposażony w jasno określone uprawnienie. Przekroczenie lub w inny sposób naruszenie przez organ zakresu jego kompetencji, kwalifikuje jego działanie jako nielegalne. Naruszenie zasady kompetencyjności jest naruszeniem zasady legalności
Zasady praworządności i legalności nie wykluczaj ą całkowicie stosowania analogii w prawie administracyjnym. Nakazują jednak bardzo ostrożnie posługiwać się nią. Według J. Zimmermanna analogia może być stosowana w administracji wyjątkowo. Organ prowadzący postępowanie powinien ją stosować tylko wtedy, gdy rzeczywiście brak jest przepisu prawnego, który mógłby być zastosowany w danej sytuacji faktycznej i jednocześnie gdy zastosowanie analogii nie spowoduje sytuacji gorszej ze względu na interes społeczny lub indywidualny od tej, jaką spowodowałoby umorzenie postępowania lub odrzucenie wniosku.
Zasada równości wobec prawa
Zasada ta ujęta jest w art. 32 konstytucji i głosi, że wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Z zasadą równości wobec prawa wiąże się zasada niedyskryminacji zgodnie z którą nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. W sferze stosowania prawa zasada równości wobec prawa sprowadzana jest do wymogu niedyskryminacji. Przyjmuje się, że zasady powyższe są realizowane, gdy organ stosujący prawo podejmuje rozstrzygnięcia na podstawie norm prawnych bez względu na jednostkowe cechy adresatów, nieistotne z punktu widzenia treści normy.
Zasada proporcjonalności
Została wyprowadzona z zasady demokratycznego państwa prawnego, zwana jest również zasadą miarkowania, adekwatności lub zakazu nadmiernej ingerencji. Z konstytucji wynika, że obowiązkiem władzy publicznej jest poszanowanie i ochrona nienaruszalnej, przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka stanowiącej źródło wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30), każdy jest zobowiązany szanować wolności i prawa innych, .a ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, przy czym ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw (art. 31). W rekomendacji nr R (80) 2 Komitetu Ministrów Rady Europy przyjmuje się, że zasada proporcjona1ności oznacza utrzymanie właściwej relacji między negatywnymi dla praw, wolności i interesów jednostki rezultatami decyzji a celem, który przesądził o jej wydaniu. Jej istoty trzeba upatrywać w dążeniu do wyważenia proporcji w układzie stosunków środek-cel.
Zasada zrównoważonego rozwoju
Zasadę tą wymienia art. 5 konstytucji stanowiący, że RP strzeże niepodległości i nienaruszalności swego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.
Konstrukcja treści art. 5 konstytucji wymieniająca w konwencji koniunkcji różnorodne dobra podlegające straży RP i oddzielająca przecinkiem ostatnie dobro podlegające ochronie ujęte w sformułowanie: "oraz zapewnia ochronę środowiska" od sformułowania: "kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju" - pozwala na postawienie tezy, że ustrojowa, konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju posiada:
-
Po pierwsze, samodzielny, autonomiczny charakter jako swoiste dobro, atrybut sfer stosunków społecznych podlegających stałemu rozwojowi.
-
Po drugie, pojęcie to odnosi się do tych wszystkich sfer stosunków społecznych, charakteryzowanych postanowieniami konstytucji do których w ogóle przystaje termin rozwój. A następnie termin zrównoważony rozwój.
Zasada ochrony praw słusznie nabytych
Istotą tej zasady jest zakaz arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych, zarówno publicznych jak i prywatnych, przysługujących jednostce lub innym podmiotom występującym w obrocie prawnym. Zasadą ochrony praw nabytych objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte zgodnie z ustawą przez zgłoszenie wniosku o ich przyznanie. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że odstąpienie od zasady ochrony praw nabytych jest dopuszczalne tylko w szczególnych okolicznościach, gdy przemawia za tym inna zasada prawno konstytucyjna.
Zasada sprawiedliwości proceduralnej
Zasada ta 'wynika z zasady demokratycznego państwa prawnego. Nie jest ona dyrektywą kierowaną tylko do ustawodawcy, Miarą sprawiedliwości proceduralnej jest też sposób stosowania obowiązujących reguł postępowania administracyjnego, Sprawiedliwość proceduralną oznacza taką organizację procesu uzyskiwania informacji ich analizy. Wymiany argumentacji i podejmowania rozstrzygnięcia która pozwala uznać wynik zastosowania procedury za sprawiedliwy Zasadniczym warunkiem sprawiedliwości proceduralnej jest zapewnienie bezstronnego i konsekwentnego stosowania obowiązujących reguł.